[Tự do kinh tế và chính thể đại diện] Chương 3: Giới trí thức và chủ nghĩa xã hội (Phần 4)

V.

Tuy nhiên, đây không phải là toàn bộ câu chuyện. Các lực tác động tới việc tuyển mộ vào hàng ngũ của giới trí thức cũng hoạt động theo cùng chiều hướng đó và điều này giúp chúng ta giải thích vì sao có quá nhiều người tài giỏi trong giới trí thức lại nghiêng theo hướng chủ nghĩa xã hội. Tất nhiên, tương tự như giữa những nhóm người khác, giữa các trí thức cũng tồn tại nhiều khác biệt ý kiến; nhưng có vẻ đúng rằng, xét một cách tổng thể, những người tích cực, có trí tuệ, và độc đáo hơn trong giới trí thức là những người ngả theo chủ nghĩa xã hội thường xuyên nhất, trong khi những trí thức chống chủ nghĩa xã hội lại thường có năng lực thấp kém hơn. Điều này đặc biệt đúng trong những giai đoạn khi các ý tưởng xã hội chủ nghĩa bắt đầu thâm nhập; sau này, dù rằng bên ngoài giới trí thức vẫn có người có dũng khí bày tỏ những xác tín xã hội chủ nghĩa thì trong lòng giới trí thức áp lực dư luận ủng hộ chủ nghĩa xã hội lại thường rất mạnh, khiến cho một người phải có đầu óc cực kì mạnh mẽ và độc lập để chống lại áp lực đó thay vì gia nhập cái thế giới mà các bạn hữu của anh ta cho là nuôi dưỡng những quan điểm hiện đại. Ví dụ như, chẳng ai vốn quen thuộc với số đông giáo chức trong các khoa của những trường đại học (và với quan điểm này đa số giảng viên đại học có lẽ phải được phân loại là các trí thức hơn là các chuyên gia) lại có thể bỏ qua được sự thực rằng ngày nay số giáo viên tài giỏi nhất và thành công nhất có nhiều khả năng là những người xã hội chủ nghĩa hơn, trong khi những người giữ quan điểm chính trị bảo thủ hơn thường là xoàng xĩnh. Điều này tự bản thân nó là một nhân tố quan trọng đẩy thế hệ trẻ hơn vào phe xã hội chủ nghĩa.

Tất nhiên, người theo chủ nghĩa xã hội xem điều này đơn thuần như là một minh chứng rằng ngày nay người có trí tuệ hơn có xu hướng trở thành một người xã hội chủ nghĩa. Nhưng đây còn xa mới là lời giải thích thỏa đáng hay thậm chí có vẻ nghe được. Lí do chính của tình cảnh này có lẽ là, đối với trường hợp của người có tài năng phi thường mà chấp nhận trật tự xã hội hiện thời thì có vô số con đường rộng lớn khác uy thế và quyền lực mở ra cho anh ta, trong khi đối với người thua thiệt và bất mãn (với trật tự xã hội hiện thời] thì nghề trí thức chính là con đường hứa hẹn mang đến cho anh ta uy thế và quyền lực, góp phần nhiều nhất vào việc đạt được các lí tưởng của mình. Thậm chí còn hơn thế: người có thiên hướng bảo thủ hơn thuộc nhóm tài năng hàng đầu nói chung sẽ chọn công việc trí óc (và hi sinh phần thưởng vật chất - một đòi hỏi thường gắn với sự lựa chọn này) chỉ nếu anh ta đam mê hết mình với nó. Hệ quả là, anh ta có khả năng trở thành một học giả chuyên sâu cao hơn nhiều so với trở thành một trí thức theo nghĩa cụ thể của từ này; trong khi đối với người có đầu óc cấp tiến hơn thì nghề trí thức thường không phải là một phương tiện mà là một mục đích, một con đường mang lại cho anh ta sức ảnh hưởng rộng khắp tương tự cách mà một học giả chuyên sâu có thể tạo ra. Vì thế, có lẽ đây mới chính là một sự thực: không phải là vì những người có trí tuệ hơn thì nói chung theo chủ nghĩa xã hội, mà là những người theo chủ nghĩa xã hội chiếm một tỉ lệ cao hơn hẳn trong số những bộ óc tài giỏi nhất gắn đời mình vào những cái nghề trí thức này, những nghề làm cho họ có ảnh hưởng quyết định đến công luận trong xã hội hiện đại¹.

Sự tuyển lựa nhân sự của giới trí thức cũng có quan hệ mật thiết với mối quan tâm chính yếu của họ về các ý tưởng tổng quát và trừu tượng. Những tư biện về khả năng tạo dựng lại toàn bộ xã hội là món ăn hấp dẫn người trí thức hơn nhiều so với các cân nhắc thực tiến và ngắn hạn của những người muốn hướng tới việc cải thiện từng phần trật tự [xã hội] hiện tồn. Cụ thể, tư tưởng xã hội chủ nghĩa có được sự quyến rũ đối với thanh niên chủ yếu là vì đặc tính huyền ảo của nó; về khía cạnh này, chính cái dũng khí dấn thân vào tư duy Utopia (không tưởng) mới là một nguồn sức mạnh đối với những người xã hội chủ nghĩa, điều mà chủ nghĩa tự do truyền thống đáng buồn là lại thiếu. Sự khác biệt này có lợi cho chủ nghĩa xã hội, không chỉ bởi sự tư biện về các nguyên lí chung tạo ra một cơ hội thi thố cho trí tưởng tượng của những người không bị vướng bận bởi lượng kiến thức khổng lồ về các thực tế của cuộc sống hiện tại, mà cũng bởi nó thỏa mãn một khát khao chính đáng muốn có hiểu biết về cơ sở lí luận đằng sau bất kì một trật tự xã hội nào, và bởi nó tạo ra mảnh đất để thực hiện cái ham muốn kiến tạo, điều mà chủ nghĩa tự do, sau khi đã có những chiến thắng to lớn, chỉ để lại một vài gợi mở. Người trí thức, do toàn bộ thiên hướng của mình, không quan tâm đến những chi tiết kĩ thuật hay những khó khăn thực tiến. Cái hấp dẫn anh ta là những viễn cảnh rộng mở, cái nhận thức bao quát về trật tự xã hội tổng thể mà một hệ thống được hoạch định hứa hẹn.

Những tư biện của những người xã hội chủ nghĩa thỏa mãn tốt hơn sở thích của người trí thức, và đây là một thực tế đầy tai họa đối với ảnh hưởng của truyền thống tự do. Một khi những đòi hỏi cơ bản của các cương lĩnh tự do dường như được thỏa mãn thì những nhà tư tưởng tự do cổ điển lại quay sang các vấn đề chi tiết và thường sao nhãng việc phát triển triết lí tổng quát của chủ nghĩa tự do. Hậu quả là, triết lí chung đó không còn là một vấn đề sống động, tạo ra khung giới cho tư biện khái quát. Vì vậy, trong khoảng nửa thế kỉ, chỉ có những người xã hội chủ nghĩa là những người đưa ra được một thứ gì đó giống như một cương lĩnh tường minh về phát triển xã hội, một bức tranh về xã hội tương lai mà họ hướng tới, và một tập các nguyên lí chung để chỉ dẫn các quyết định cho những vấn đề cụ thể. Nếu tôi đúng, các lí tưởng của họ chứa đựng những mâu thuẫn nội tại, và bất kì cố gắng nào nhằm đưa chúng vào thực tiễn hẳn phải tạo ra cái gì đó dứt khoát khác xa cái mà họ kì vọng; nhưng dù có như vậy thì điều này không làm thay đổi thực tế rằng cương lĩnh cải cách của họ là cương lĩnh duy nhất thực sự đã ảnh hưởng đến sự phát triển của các thể chế xã hội trong thời gian gần đây. Chính bởi vì cương lĩnh của họ đã trở thành cái triết lí chung duy nhất về chính sách xã hội do phái đa số nắm giữ, trở thành cái hệ thống hay học thuyết duy nhất nêu ra các vấn đề mới và mở ra những chân trời mới, nên chúng đã thành công trong việc kích thích trí tưởng tượng của giới trí thức.

Sự phát triển thực tế của xã hội trong giai đoạn này đã được quyết định, không phải bởi một cuộc đấu tranh giữa các lí tưởng đối lập nhau, mà bởi sự tương phản giữa tình trạng hiện tồn và một tình trạng lí tưởng về một xã hội khả dĩ trong tương lai được trình ra trước công chúng chỉ bởi riêng những người xã hội chủ nghĩa. Chỉ có rất ít cương lĩnh khác cung cấp các lựa chọn đích thực khả dĩ khác đã từng xuất hiện. Đa số chúng đơn thuần chỉ là những thỏa hiệp giữa các đề xuất cực đoan hơn của chủ nghĩa xã hội và trật tự hiện tồn. Để thuyết phục những loại đầu óc “sáng suốt”, vốn bị thuyết phục một cách bản năng rằng chân lí luôn phải nằm đâu đó giữa các thái cực, chấp nhận một đề xuất xã hội chủ nghĩa nào đó, thì điều duy nhất cần làm là đưa ra thêm một đề xuất cực đoan hơn. Cứ như thể chỉ tồn tại duy nhất một hướng đi cho chúng ta di chuyển, và câu hỏi còn lại dường như chỉ là điều khiển tốc độ và khoảng cách di chuyển như thế nào.

Chú thích:

(1) Liên quan đến hiện tượng này là một hiện tượng quen thuộc khác: hiện tượng cộng đồng những người không phải Do Thái có tỉ lệ những người có tài năng trí tuệ thực sự hàng đầu để sáng tạo ra tác phẩm khai nguồn ít hơn so với cộng đồng người Do Thái là một điều gì đó khó tin. Tuy thế, hầu như không mấy ai nghi ngờ việc những người thuộc nguồn gốc Do Thái ở hầu như tất cả mọi nơi chiếm một tỉ trọng lớn một cách bất thường trong giới trí thức theo định nghĩa của chúng ta, tức là những người phiên dịch tư tưởng chuyên nghiệp. Đây có lẽ là thiên phú đặc biệt của họ và tất nhiên nghề này là cơ hội chủ yếu của họ ở những nước có định kiến cản trở họ trên con đường chiếm lĩnh các lĩnh vực khác. Với việc chiếm một tỉ lệ lớn đến vậy trong giới trí thức, thì chuyện họ có vẻ tiếp nhận các tư tưởng xã hội chủ nghĩa dễ dàng hơn nhiều so với những người thuộc nguồn gốc khác có lẽ là lí do đáng kể hơn cả.

Nguồn: Friedrich Hayek (2015). Tự do kinh tế và chính thể đại diện. Đinh Tuấn Minh và Nguyễn Vi Yên dịch.