[Nhập môn về chủ nghĩa tư bản] - Chương 12: Tài liệu đọc thêm

Những cuốn sách nhập môn đầy thù địch

Đáng chú ý là rất nhiều tác phẩm gọi là khai tâm về chủ nghĩa tư bản nhưng thực ra lại là những cuốn sách phê phán, lấy cảm hứng từ những tác phẩm phân tích lịch sử của Karl Marx.

Ví dụ như cuốn Chủ nghĩa tư bản: dẫn nhập cực ngắn (Capitalism: A Very Short Introduction 2004), của James Fulcher, chia sẻ quan điểm của Marx về lợi nhuận, hệ thống tiền công, bóc lột, nạn nghèo đói ở đô thị và những xu hướng lớn trong lịch sử, và áp dụng những suy nghĩ như thế nhằm giải quyết bất ổn tài chính và toàn cầu hóa trong giai đoạn hiện nay. Nhưng tác phẩm này không giải thích được chủ nghĩa tư bản là gì, nó thực sự hoạt động như thế nào hoặc những ý tưởng làm điểm tựa cho nó.

Mục Wikipedia về chủ nghĩa tư bản (https://en.wikiped ia.org/wiki/Capitalism) là một bài viết lộn xộn được nhiều tác giả chấp bút, chủ yếu chấp nhận quan điểm của chủ nghĩa Marx. Mục này đi từ các định nghĩa về chủ nghĩa tư bản của Marx sang quan điểm của họ về lịch sử, tới các hình thái và các đặc trưng của chủ nghĩa tư bản, tới thị trường, tài sản và lợi nhuận, vốn tài chính, độc quyền, các thị trường, chủ nghĩa tư bản và chiến tranh, rồi một lần nữa tới các hình thức tư bản chủ nghĩa, vai trò của chính phủ và nhiều chỉ trích hơn nữa, những quan điểm này chỉ bị phản đối bằng những đoạn ngắn – làm cho độc giả hoàn toàn hoang mang.

Cuốn sách của Ha-Joon Chang, 23 điều họ không nói với bạn về chủ nghĩa tư bản (23 Things They Don’t Tell You About Capitalism - 2011), là một tập các bài tiểu luận, gợi ý rằng chủ nghĩa tư bản là hệ thống tốt nhất trong số những hệ thống tồi tệ, và cần phải được kiểm soát và điều chỉnh. Tác phẩm này gợi ý rằng kinh doanh nhắm vào lợi ích ngắn hạn, rằng toàn cầu hóa thu được rất ít thành công, của cải gắn liền với người giàu, chủ nghĩa tư bản đang ngày càng ít hiệu quả và dù nói thế nào thì thị trường tự do cũng là hiện tượng không có thật.

Cuốn sách của Chang nên được đọc song hành, đối sánh cùng với cuốn 23 điều chúng tôi đang nói với bạn về chủ nghĩa tư bản (23 Things We Are Telling You About Capitalism) của Tim Worstall (2014, http:// tinyurl.com/y8fxth82), phản bác lại rằng các chính trị gia mới là những người theo đuổi lợi ích ngắn hạn, chủ nghĩa bảo hộ không có tác dụng và dựa vào quyền lực, các quy định thúc đẩy chủ nghĩa thân hữu và các chính phủ cồng kềnh không thúc đẩy tiến bộ và thiếu linh hoạt hơn hẳn thị trường tự do.

Những cuốn sách nhập môn có thái độ đồng cảm

Có nhiều tác phẩm nhập môn hữu ích do những người ủng hộ chủ nghĩa tư bản chấp bút, đấy là những người có cơ hội hiểu và giải thích nó một cách rõ ràng. Có lẽ nên bắt đầu từ một chuỗi băng video và cuốn sách Tự do lựa chọn (Free to Choose – 1980) của Milton và Rose Friedman, bảo vệ mạnh mẽ và có sức hấp dẫn chính sách tự do kinh tế về không can thiệp, thể hiện quan hệ giữa tự do và tiến bộ kinh tế và bàn về nhiều vấn đề chính sách như thuế cao, tiêu chuẩn thấp trong giáo dục công lập và các dịch vụ khác, chính sách tiền tệ và phúc lợi (trong đó Friedmans đề xuất thuế thu nhập âm).

Hai ông bà cũng là đồng tác giả cuốn Chủ nghĩa tư bản và Tự do (Capitalism and Freedom - 1962) xuất bản trước đó nhiều năm. Mặc dù những đoạn viết về chính sách, tập trung nhiều vào chính sách tiền tệ (lúc đó lạm phát là vấn đề lớn) đã lỗi thời, thì vẫn còn có nhiều nội dung hữu ích bàn về vai trò của chính phủ trong việc tạo ra những công ty độc quyền, biện pháp mà chủ nghĩa tư bản dùng để làm giảm phân biệt đối xử, các quy định có lợi cho các nhà cung cấp chứ không làm lợi cho công chúng, và vai trò quan trọng của tự do kinh tế.

Robert Hessen có bài giới thiệu ngắn gọn về chủ nghĩa tư bản trên Online Library of Economics and Liberty (http://www.econlib.org/library/Enc/Capitalism.html), chỉ ra rằng cụm từ “chủ nghĩa tư bản” đã được người ta phát minh ra như một thuật ngữ thù địch và cho đến tận ngày nay vẫn còn những người nghĩ rằng các nhà tư bản muốn đưa chúng ta trở lại các thị trấn công nghiệp đầy khói bụi của nước Anh hồi thế kỷ XIX. Biện pháp sửa chữa được người ta đề xuất - chủ nghĩa xã hội không tưởng của thỏa thuận và hài hòa - không có hiệu quả, vì vậy Marx sáng tạo ra chủ nghĩa xã hội “khoa học”, với dự đoán là chủ nghĩa tư bản sẽ cáo chung. Khi chủ nghĩa tư bản phồn vinh, thì những người phê phán lại quay sang phàn nàn về thái độ coi trọng vật chất và “sự thừa mứa” mà chủ nghĩa tư bản gây ra. Đáng buồn là, Hessen viết, người phương Tây không hiểu hệ thống của chính mình và tỏ ra quá kém cỏi trong việc bảo vệ nó.

Có thêm tí triết học, tác phẩm Tại sao không phải là chủ nghĩa tư bản? (Why not Capitalism -2014) của Jason Brennan so sánh đạo đức trong chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản, khẳng định rằng tầm nhìn xã hội chủ nghĩa về bản chất không có đạo đức hơn tầm nhìn tư bản chủ nghĩa. Ngược lại, chủ nghĩa tư bản dựa trên hợp tác tự nguyện, tôn trọng lẫn nhau và quan tâm đến người khác. Khác với chủ nghĩa xã hội, các nguyên tắc của chủ nghĩa tư bản hoạt động hiệu quả cả trong các xã hội lớn cũng như trong các xã hội nhỏ. Chủ nghĩa tư bản cũng bảo vệ và phát triển các nguồn tài nguyên, đồng thời tạo điều kiện cho mọi người phát triển và thể hiện chính mình cũng như theo đuổi tầm nhìn không tưởng của riêng mình.

Chủ nghĩa tư bản: Phiên bản cô đọng (Capitalism: A Condensed Version - 2007) của Arthur Seldon hơi lỗi thời (được rút gọn là từ tác phẩm xuất bản năm 1990), nhưng trái ngược với quan điểm thông thường, tác phẩm này xem xét cách thức mà Cách mạng Công nghiệp mang đến cho người dân nhà ở thay thế cho những túp lều lụp xụp, quần áo giá rẻ thay thế cho áo quần vá chằng vá đụp, thời gian làm việc ngắn hơn, điều kiện vệ sinh tốt hơn và nhiều lợi ích khác nữa. Sau đó, tác phẩm này đưa ra những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa tư bản, chẳng hạn như tài sản, hệ thống giá cả và quyền của người tiêu dùng, trước khi chỉ ra rằng phúc lợi, giáo dục, chăm sóc sức khỏe và nhà ở mà không cần nhà nước cung cấp.

Trong tác phẩm Chủ nghĩa tư bản, dân chủ và cửa hàng tạp hóa khá tốt của Ralph (Capitalism, Democracy, and Ralph's Pretty Good Grocery - 2001), John Mueller giải thích rằng chủ nghĩa tư bản và chế độ dân chủ không phải là lý tưởng cũng không phải tai họa, mà là “khá tốt” với những việc mà chúng làm. Mặc dù người ta nói rằng chủ nghĩa tư bản được xây dựng trên cơ sở lòng tham, nhưng trên thực tế, nó tưởng thưởng cho những hành động trung thực, công bằng, văn minh và nhân ái. Và trong khi chế độ dân chủ được cho là cào bằng và mọi người đều tham gia, thì trên thực tế nó lại là xã hội hỗn loạn, bất bình đẳng và thờ ơ. Cùng với nhau, hai thiết chế này cung cấp cho chúng ta tự do, an ninh và thịnh vượng – nhưng không phải là thiên đường.

Bài giảng của Matt Ridley, The Case for Free-Market Anti-Capitalism (2017), chỉ ra rằng thị trường tự do không phải là chủ nghĩa tư bản thân hữu, các tập đoàn lớn và nạn độc quyền. Các công ty lớn đã làm cho thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản” không còn sử dụng được nữa, vì giờ đây họ không dựa vào tự do kinh tế mà dựa vào các khoản ưu đãi, trợ cấp, giảm thuế và các quy định của chính phủ. Nhưng trong hai mươi năm qua, tự do kinh tế đã giảm một nửa tỷ lệ nghèo đói, thúc đẩy năng suất và sự hào phóng, đồng thời làm giảm tệ phân biệt đối xử và bất bình đẳng.

Cuốn sách hay nhất về thị trường (The Best Book on the Market - 2008) của Eamonn Butler là bản hướng dẫn ngắn gọn về cách thức hoạt động của chủ nghĩa cá nhân trong lĩnh vực kinh tế. Nó chỉ ra rằng thị trường không bao giờ “hoàn hảo” – nhưng chính sự không hoàn hảo lại thúc đẩy mọi người hoạt động. Đúng là thị trường có thất bại: nhưng sự thất bại của chính phủ thậm chí còn tồi tệ hơn. Trao đổi làm gia tăng giá trị; còn kiểm soát thì giết nó. Cuốn sách bàn tới vai trò của giá cả và cạnh tranh trong việc đưa nguồn lực đến những nơi mà chúng có giá trị sử dụng cao nhất, vai trò của thái độ trung thực và tài sản, và đạo đức của thị trường.

Tác phẩm Cuộc cách mạng của chủ nghĩa tư bản (The Capitalist Revolution - 1986) của Peter Berger chỉ ra cho chúng ta thấy những đặc điểm của chủ nghĩa tư bản - tài sản, hàng hoá vốn, thị trường tự do, phân bổ tài sản một cách tự động và hệ thống pháp luật có thể dự đoán được, đấy là những nhân tố thúc đẩy hiệu quả và tiến bộ. Chủ nghĩa tư bản cung cấp cho chúng ta chỗ nương thân khi muốn trốn tránh chính trị, khác hẳn chủ nghĩa xã hội, phải được áp đặt bằng vũ lực – tầm nhìn xã hội chủ nghĩa càng lớn thì chế độ cai trị càng chuyên chính. Nhưng chủ nghĩa tư bản đang bị các loại virus thâm nhập, đấy là giới trí thức được nó tạo ra nhưng lại chống lại nó, và các nhóm lợi ích vận động hành lang để có đặc quyền đặc lợi hợp pháp.

Bản chất nhân từ của chủ nghĩa tư bản (The Benevolent Nature of Capitalism - 2012), do George Reisman chấp bút, giải thích lý do vì sao tự do kinh tế và tự do cá nhân là cốt lõi của hòa bình, tiến bộ và an ninh. Chủ nghĩa tư bản gia tăng nguồn cung các nguồn lực có ích, cải thiện môi trường và tạo ra năng suất cực kỳ lớn. Giá cả và lãi suất đưa các khoản đầu tư tới những nơi mà chúng có giá trị sử dụng cao nhất, mang lại lợi ích cho cả người sở hữu lẫn người không sở hữu. Chủ nghĩa tư bản là duy lý, không vô chính phủ, và dựa trên cạnh tranh – chứ không phải độc quyền.

Chủ nghĩa tư bản và nghèo đói

Có một số tác phẩm đồng cảm với chủ nghĩa tư bản chỉ ra cho chúng thấy sự lan toả của chủ nghĩa tư bản đã tạo được ảnh hưởng to lớn đến quá trình xóa đói giảm nghèo. Thiên đường trên cõi thế (Heavens on Earth - 2013) của J. P. Floru chỉ ra rằng tự do hóa kinh tế ở Chile, New Zealand, Trung Quốc và Hong Kong đã thúc đẩy tăng trưởng, đồng thời giúp phát triển và lan toả của cải tới ngay cả những người nghèo nhất. Ông rút ra kết luận rằng thuế khóa, quy định và kế hoạch hóa tập trung chỉ đơn giản là kéo dài tình trạng nghèo đói.

Tác phẩm Bảo vệ chủ nghĩa tư bản toàn cầu (In Defence of Global Capitalism - 2001) của nhà kinh tế học người Thụy Điển, Johan Norberg, là cuốn sách kinh điển về tác động tích cực của chủ nghĩa tư bản và thương mại đối với thịnh vượng, giáo dục, y tế, tuổi thọ, tỷ lệ sống ở trẻ sơ sinh và nhiều hiện tượng khác. Với đầy đủ các dữ kiện và hình vẽ, nó thể hiện sự khác biệt về thành tích giữa các nước tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa láng giềng (ví dụ như Đài Loan và Trung Quốc, Tây và Đông Đức, Nam và Bắc Triều Tiên) nhằm chứng minh những lợi ích to lớn của toàn cầu hóa và cạnh tranh. Norberg đã cập nhật luận cứ này trong cuốn Tiến bộ: Mười lý do để hướng tới tương lai (Progress: Ten Reasons to Look Forward to the Future - 2016), phác thảo những cải thiện sau khi tự do hóa trong chất lượng thực phẩm, vệ sinh, tuổi thọ, môi trường, hòa bình, xóa nạn mù chữ, tự do và bình đẳng.

Bí ẩn của vốn (The Mystery of Capital - 2001) của Hernando de Soto Polar chỉ ra cho chúng ta thấy chủ nghĩa tư bản và các quyền tài sản đã biến những thứ đơn giản là không có giá trị thành vốn hữu ích và có giá trị. Ông nhận xét rằng mặc dù những người nghèo ở quê hương Peru của ông tự xây dựng nhà cửa và cơ sở kinh doanh, nhưng những tài sản này không phải là “vốn” hữu ích vì người dân không có chứng nhận quyền sở hữu hợp pháp đối với đất đai, cũng như tất cả các giấy phép cần thiết để có thể giao dịch. Ông khẳng định rằng những tài sản chết này có thể biến thành vốn bằng cách trao cho người dân các quyền hợp pháp – tạo điều kiện cho những người nghèo hơn có cổ phần thực sự trong nền kinh tế, để họ phát triển và thịnh vượng.

Bàn về triết học và đạo đức

Đạo đức của chủ nghĩa tư bản (The Morality of Capitalism - 2011), do Tom Palmer chủ biên, là một loạt bài tiểu luận do các nhà triết học, nhà văn, nhà kinh tế học và nhà tư tưởng chấp bút, trong đó có hai Khôi nguyên Nobel (Vernon Smith và Mario Varga Llosa). Họ khẳng định rằng thương mại là biện pháp chống đói nghèo tốt hơn hẳn viện trợ nước ngoài, và chủ nghĩa tư bản có tính đạo đức cao: nó được xây dựng dựa trên lòng tin chứ không phải lòng tham; nó khuyến khích đổi mới sáng tạo và tạo ra giá trị; nó làm cho người ta tôn trọng và tin tưởng lẫn nhau; và nó thúc đẩy và bảo vệ các giá trị văn hóa.

Tinh thần của chủ nghĩa tư bản dân chủ (The Spirit of Democratic Capitalism - 1982) của Michael Novak xem xét chủ nghĩa tư bản dưới góc nhìn tôn giáo và linh hồn của con người. Tác phẩm này khẳng định rằng các xã hội dân chủ, đa nguyên, tư bản chủ nghĩa tạo ra các cộng đồng quan tâm lẫn nhau thông qua các câu lạc bộ, nhà thờ, tổ chức từ thiện và các tổ chức khác của xã hội dân sự. Nhưng chúng ta sẽ đánh mất thành phần thiết yếu này trong đời sống đạo đức và sự trọn vẹn của chúng ta nếu hoạt động kinh tế và xã hội bị chính trị hóa và chính quyền chịu trách nhiệm.

Chủ nghĩa tư bản: Lý tưởng chưa được biết tới (Capitalism: The Unknown Ideal - 1966) của Ayn Rand là một loạt bài tiểu luận đa dạng viết về nhiều chủ đề khác nhau, thể hiện sự ủng hộ mạnh mẽ của Rand đối với chủ nghĩa tư bản triệt để. Nó chỉ ra rằng chủ nghĩa tư bản có nguồn gốc từ tự nhiên, từ quá trình tiến hóa và các quyền của nhân loại; khẳng định rằng chiến tranh có nguồn gốc không phải từ chủ nghĩa tư bản mà từ nhà nước; nó bày tỏ sự quan ngại về tình trạng các doanh nghiệp lớn bị đối xử bất công; thảo luận về các thị trường phát thanh và truyền hình; xem xét bằng sáng chế và các hình thức bản quyền; và khẳng định rằng những người ủng hộ của chủ nghĩa tư bản “theo phái bảo thủ” còn lâu mới hiểu, ủng hộ và bảo vệ các lý tưởng của nó.

Nguồn: Eamonn Butler, "An introduction to capitalism", The Institute of Economic Affairs, 2024. Phạm Nguyên Trường dịch, Đinh Tuấn Minh hiệu đính.