[Nhập môn về chủ nghĩa tư bản] - Chương 1: Dẫn nhập

ĐÔI LỜI VỀ BẢN DỊCH TIẾNG VIỆT Chủ nghĩa tư bản là một khái niệm khá quen thuộc với sinh viên Việt Nam, gắn liền với  môn học bắt buộc “kinh tế chính trị Marx-Lenin” trong các trường đại học. Cách diễn giải về chủ nghĩa tư bản ở Việt Nam, vì thế, chịu ảnh hưởng đáng kể, nếu không muốn nói là hoàn toàn, từ góc nhìn của chủ nghĩa Marx-Lenin và thường mang nghĩa tiêu cực. Điều đáng ngạc nhiên là thuật ngữ “tư bản”, “hàng hoá tư bản” hay “tư liệu sản xuất”, vốn dĩ gắn liền với chủ nghĩa tư bản, gắn liền với các hoạt động kinh tế trong nền kinh tế thị trường, lại gần như bị biến mất trong các giáo trình kinh tế học tiếng Việt hiện đại, thậm chí trong ngôn ngữ hàng ngày, trên các phương tiện thông tin đại chúng, và trong các văn bản quy phạm pháp luật! Ngay từ đầu những năm 1990, có lẽ những người tiên phong muốn giới thiệu kinh tế học hiện đại vào Việt Nam, là cơ sở lí luận cho việc thúc đẩy phát triển nền kinh tế thị trường, vì những lý do tế nhị nào đó, đã quyết định sử dụng các thuật ngữ “vốn”[1] và “hàng hoá vốn”, thay vì dùng “tư bản” và “hàng hoá tư bản” hay “tư liệu sản xuất” để phiên dịch các từ “capital” và “capital good” trong các tài liệu liên quan. Theo thời gian, cách dùng này trở nên phổ biến đến mức ngày nay, đa phần người đọc đều ngầm hiểu rằng “tư bản”, “hàng hoá tư bản”/”tư liệu sản xuất” là những khái niệm trong kinh tế chính trị Marx-Lenin, và do đó, nội hàm của chúng có lẽ khác với nội hàm của các khái niệm “vốn”, “hàng hoá vốn” trong kinh tế học hiện đại!   Bởi thế, trong quá trình dịch cuốn Nhập môn về chủ nghĩa tư bản của  Eamonn Butler, một cuốn sách nhập môn dễ hiểu và công bằng nhất về chủ đề này, chúng tôi quyết định sử dụng các thuật ngữ hiện đại “vốn”, “hàng hoá vốn” để truyền tải các thuật ngữ tương ứng,“capital” và (capital goods). Chúng tôi chỉ sử dung các từ “tư bản” và “hàng hoá tư bản” hay “tư liệu sản xuất” song song với hai từ kia trong chương đầu của cuốn sách.  Tuy nhiên, chúng tôi vẫn tiếp tục sử dụng thuật ngữ “chủ nghĩa tư bản” vì đây là thuật ngữ không chỉ quen thuộc ở Việt Nam, mà trên nhiều phương diện, thuật ngữ này vẫn tiếp tục mô tả đúng đối tượng mà tác phẩm này truyền tải, giống như trong các giáo trình kinh tế chính trị  - Marx-Lenin trong các trường đại học.[2] Đinh Tuấn Minh [1] Cấu tạo chữ hán của từ tư bản (资本 - zīběn) gồm hai từ “tư” có nghĩa là cái có thể tích luỹ/tích trữ được, tức của cải, và “bản” có nghĩa là cái gốc hay cái sẵn có; gộp lại, “tư bản” có nghĩa là ‘cái gốc của của cải’. Trong khi đó, chữ “vốn” là từ đọc trại của chữ “bổn” hay “bản” (běn) mà thành. [2] Chủ nghĩa tư bản, như Eamonn Butler tóm lược, là nói về một lối sống sử dụng vốn bao trùm rộng khắp xã hội. Vì vậy, nếu chúng ta muốn thuật ngữ  “chủ nghĩa tư bản” bị khoanh hẳn vào trong hệ tư tưởng Marx-Lenin thì có lẽ thuật ngữ đúng hơn trong tương lai để dịch từ capitalism có lẽ là “chủ nghĩa tư bản”.

 

 

Cuốn sách này nói về chuyện gì

Thật khó mà tìm được một cuốn sách giải thích một cách đơn giản và tương đối công bằng về chủ nghĩa tư bản là gì, nó hoạt động như thế nào cũng như những ưu điểm và nhược điểm của nó.

Bản thân từ chủ nghĩa tư bản đã được đặt ra với nghĩa xấu. Và cho đến ngày nay, hầu hết những cuốn sách nói về chủ đề này vẫn có thái độ thù địch với chủ nghĩa tư bản, hoặc vẽ nên một bức tranh méo mó, mơ hồ về nó. Hiện tượng này phổ biến đến mức ngay cả những người ủng hộ chủ nghĩa tư bản cũng thấy khó hiểu nó là gì và tự thấy rằng mình đang chật vật bào chữa cho sự bóp méo chứ không giải thích thực tại của nó.

Do đó, cần có một bản hướng dẫn ngắn gọn, phác thảo về chủ nghĩa tư bản một cách rõ ràng và tương đối công bằng. Bạn đang cầm trên tay cuốn sách như thế.

Cuốn sách này bao quát những lĩnh vực nào

Cuốn sách này vượt qua những định kiến và xuyên tạc để đưa ra một định nghĩa tốt hơn về chủ nghĩa tư bản thực sự là gì – và quan trọng không kém, nó không phải là gì – loại bỏ mớ hỗn độn mà các nhà phê bình đã chất lên nó, để người đọc có thể hiểu được bản chất cốt lõi của chủ nghĩa tư bản.

Nó cũng xác định tư bản hay vốn (capital) là gì, vốn xuất hiện dưới những hình thức nào, ra đời như thế nào và vì sao, mục đích, cách sử dụng và ảnh hưởng của nó. Nó khám phá bản chất kinh tế, xã hội và đạo đức của chủ nghĩa tư bản và các thiết chế nhằm duy trì nó.

Cuốn sách này truy cứu lịch sử của chủ nghĩa tư bản, giải thích một số tư tưởng chính của những người ủng hộ nó và xem xét những lời chỉ trích của những người không ủng hộ. Tác phẩm còn trình bày đánh giá thẳng thắn về ưu điểm và khuyết điểm của chủ nghĩa tư bản, và tương lai của nó

Cuốn sách này dành cho ai

Cuốn sách này được viết bằng ngôn ngữ đơn giản, dễ hiểu, không có biệt ngữ, thuật ngữ chuyên môn, chú thích cuối trang và các từ chuyên môn từ những tác phẩm có tính hàn lâm. Mục đích là tạo điều kiện để mọi người hiểu chủ nghĩa tư bản thực sự là gì - và giúp những người nghĩ rằng họ hiểu chủ nghĩa tư bản hiểu rõ hơn về chủ nghĩa tư bản.

Cuốn sách chắc chắn sẽ giúp học sinh phổ thông và sinh viên đại học hiểu rõ hơn - và, vì đa số các giảng viên đại học vẫn có thái độ thù địch đối với chủ nghĩa tư bản, cho nên ở đây có bao gồm một số câu hỏi sắc bén mà sinh viên có thể dùng để thách thức thày giáo của mình.

Nhưng những người không chuyên, trong đó có các doanh nhân, chính trị gia và công chúng trong xã hội, những người quan tâm đến các tư tưởng kinh tế và chính trị, cũng có thể tiếp cận để có một bản hướng dẫn đơn giản thông qua các tư tưởng và lập luận được trình bày ở đây.

Chủ nghĩa tư bản và tác giả

Rất ít tác giả viết về chủ nghĩa tư bản nói rõ những định kiến của họ, hoặc thậm chí nhận ra là họ có những định kiến đó. Vì vậy, họ dẫn dụ người đọc vào quan niệm sai lầm của mình và làm cho người đọc nghĩ rằng đấy là những quan điểm khách quan.

Tôi vui vẻ thừa nhận rằng tôi ủng hộ lý tưởng của chủ nghĩa tư bản - mặc dù không phải lúc nào cũng ủng hộ thực tại của nó. Tôi bác bỏ tư tưởng cho rằng chủ nghĩa tư bản về cơ bản là vô đạo đức và phản xã hội. Thay vào đó, tôi tin rằng chủ nghĩa tư bản đã bị hành động can thiệp của các chính trị gia bóp méo một cách nghiêm trọng, rồi sau đó, những hậu quả của sự can thiệp này đã bị người ta lên án một cách bất công. Nhưng ngay cả trong tình trạng méo mó như thế, chủ nghĩa tư bản vẫn làm cho thịnh vượng lan ra trên khắp hành tinh.

Vì vậy, tôi đồng cảm với lý tưởng của chủ nghĩa tư bản, nhưng vẫn quan tâm đến những lời chỉ trích về cả khái niệm và thực tại của nó. Khi trả lời những lời chỉ trích này ở đây, tôi hy vọng sẽ không làm gì khác hơn là cân bằng lại cuộc tranh luận và cung cấp cho bạn đọc lời giải thích hợp lý về chủ nghĩa tư bản thực sự là gì.

Cuốn sách này có kết cấu như thế nào

Cuốn sách bắt đầu bằng cách định nghĩa chủ nghĩa tư bản là gì - và không phải là gì. Sau đó, giải thích vốn là gì, vốn xuất phát từ đâu, vốn có tác dụng gì, tại sao chúng ta cần vốn và tầm quan trọng (thường bị các nhà phê bình cũng như những người ủng hộ bỏ qua) của cơ cấu và sự sự đan xen vào nhau của vốn của cộng đồng.

Sau đó, tác phẩm này xem xét những yếu tố cần để cho chủ nghĩa tư bản hoạt động, khám phá vai trò và bản chất của tài sản, quyền sở hữu, biện pháp khuyến khích, cạnh tranh, các thị trường, các thể chế và nhà nước. Tiếp theo, nó xem xét những lời chỉ trích chủ nghĩa tư bản về mặt đạo đức, cùng với tầm nhìn và ảnh hưởng mang tính tích cực về mặt đạo đức (ít được nói tới hơn) của nó.

Sau đó, cuốn sách đặt chủ nghĩa tư bản vào bối cảnh lịch sử của nó, lập biểu đồ các hệ thống kinh tế đã từng giúp tạo ra các lý tưởng và nguyên tắc của chủ nghĩa tư bản cũng như những can thiệp về chính trị đã làm lu mờ và xuyên tạc những lý tưởng và nguyên tắc này.

Tiếp theo, cuốn sách giải thích ngắn gọn tư tưởng của một số trí thức hàng đầu trong cuộc đấu tranh bảo vệ chủ nghĩa tư bản, và nhắc đến những lời chỉ trích của những người phỉ báng chủ nghĩa tư bản.

Cuối cùng, cuốn sách trình bày một cách ngắn gọn những ưu điểm, nhược điểm, cơ hội và những hiểm nguy mà chủ nghĩa tư bản phải đối mặt, sau đó là đánh giá tương lai và cung cấp cho bạn đọc danh sách ngắn gọn về những tác phẩm đọc thêm, mang lại quan điểm thấu triệt hơn về chủ đề hấp dẫn này.

Nguồn: Eamonn Butler, "An introduction to capitalism", The Institute of Economic Affairs, 2024. Phạm Nguyên Trường dịch, Đinh Tuấn Minh hiệu đính.